تسلیت

زیارتی که پاداشش شفاعت و بهشت است

انتساب به خاندان علم و ادب، یکی از امتیازاتی است که حضرت معصومه سلام الله علیها بدان مزین است و خود نیز از این امتیاز بهره برده و در زمره بزرگترین بانوان عالِمِه اسلام قرار گرفته است

محمد دهقانی زاده - بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان

عالمه ای والا مقام

اما دختران حضرت موسى بن جعفر علیهما السلام بر حسب آنچه به ما رسیده افضل آنها سیّده جلیله معظّمه، فاطمه بنت امام موسى علیه السّلام معروفه به حضرت معصومه علیها السّلام است که مزار شریفش در بلده طیّبه قم است که داراى قبّه عالیه و ضریح و صحن هاى متعدّده و خدمه بسیار و موقوفات است، و روشنى چشم اهل قم و ملاذ و معاذ عامّه خلق (پناهگاه همه مردم) است، و در هر سال جماعات بسیار از بلاد بعیده شدّ رحال کنند و تعب سفر کشند به جهت درک فیوضات از زیارت آن معظمه علیها السّلام. (1)
مرحوم شیخ عباس قمی، به زیبایی جایگاه بلند حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها را توصیف نموده است. در زیارت این بانوی بزرگوار نیز به این حقیقت معترفیم و معتقدیم که خداوند برای او جایگاه و شأن ویژه ای قرار داده است؛ فإنَّ لَکِ عِندَ اللهِ شَأنٌ مِن الشَّأن.
و از همین روست که در همین زیارتنامه از ایشان شفاعت یوم الجزا را درخواست می کنیم؛ یا فاطمةُ اشْفَعی لی فی الجَنَّة.
و از همین روست که از زبان برادر بزرگوارشان امام رضا علیه السلام، و هم از زبان برادرزاده مکرمشان، امام جواد علیه السلام، پاداش زیارتشان بهشت تعیین شده است؛ مَنْ زَارَهَا فَلَهُ الْجَنَّة. (2)
این مرقدی که پایه اش از عرش برتر است قبر شریف دختر موسی بن جعفر است (3)
و شاید این مقام و منزلت بلند، نتیجه هجرت نیکوی ایشان است که خداوند، خود اجر آن را بر عهده گرفته است. (4)

گاهی باید به حال تاریخ، افسوس خورد. یکی از افسوس هایی که باید نثار تاریخ کرد، در مورد شناخت بزرگانی چون کریمه اهل بیت علیها السلام است؛ تاریخ نباید در مورد این بزرگان کم حرف می شد. کم توجه ی به این گوهرهای بی بدیل و در عوض پرداختن به زیر و بم حیات سلاطین ستمگر، از نشانه های انحراف رفتن تاریخ است.

عالمه ای از نسل عالمان

یکی از نکاتی که در مطالعه حیات حضرت معصومه سلام الله علیها درشت جلوه می کند، بُعد علمی این بزرگوار است. حضرت معصومه سلام الله علیها از جمله بانوانی است که نامشان در سلسله راویان سخنان ائمه سلام الله علیهم به چشم می خورد و از این طریق در انتقال علوم اهل بیت علیهم السلام نقش داشته است؛ در این زمینه می توان روایاتی از این بانوی بزرگوار را بیان کرد که همگی با محوریت ولایت و دوستی محمد و آل محمد علیهم السلام مطرح شده اند. (5)
دختری کاباء و اجداد گرامش یک به یک تا به آدم یا امامی بوده یا پیغمبری(6)
جایگاه والای علمی حضرت معصومه سلام الله علیها شاید در اثر نشستن بر سر سفره علمی امام معصوم باشد. قرار گرفتن تحت تربیت امام کاظم علیه السلام و بهره بردن از امام رضا علیه السلام نقش سازنده ای در شکل گیری شخصیت والای ایشان داشته است. با این حال فاطمه معصومه از جهت مادر نیز بی بهره نبوده است.
نجمه خاتون، مادر حضرت معصومه علیها السلام هم از جهت دین ستوده شده هم از جهت عقل. وی نسبت به احترام مادر امام کاظم علیه السلام که از زنان عالمه آن عصر بود، کم نمی گذاشت. (7)
مسلم است که قرار گرفتن در تحت تربیت چنین و پدر و مادر و برادری نباید نتیجه ای جز این به بار آورد.

عالمه ای سختی کشیده

دستیابی حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها به این جایگاه والا همراه با سختی ها و مشقت های فراوانی بوده است؛ مشقت هایی که در تاریخ اهل بیت علیهم السلام فراوان دیده می شود.
حضرت معصومه سلام الله علیها در سنین کودکی با زندانی شدن امام موسی کاظم علیه السلام از مصاحبت پدر محروم شد. این محرومیت با شهادت امام در زندان دژخیم عباسی ابدی شد. بعد از آن در دامان برادر خود، امام علی بن موسی علیهما السلام پرورش یافت. در این دوران نیز رویدادهای تلخی را در زندگی خود مشاهده کرد. تلخی هایی که ناشی از استبداد و خودکامگی حاکمان عباسی بود. (8) طبق نظر برخی از دانشمندان، همین فشارها و خفقان بود که مانعی بر سر راه ازدواج این بانوی کریمه بود.

جایگاه والای علمی حضرت معصومه سلام الله علیها شاید در اثر نشستن بر سر سفره علمی امام معصوم باشد. قرار گرفتن تحت تربیت امام کاظم علیه السلام و بهره بردن از امام رضا علیه السلام نقش سازنده ای در شکل گیری شخصیت والای ایشان داشته است. با این حال فاطمه معصومه از جهت مادر نیز بی بهره نبوده است

شدت سختی ها وقتی به اوج خود رسید که مجبور به جدایی از برادر بزرگوار خود شد؛ جدایی که به فرموده امام، در نهایتش وصالی نبود.
همین فشارها و سختی ها بود که شوق دیدار برادر را در این بانو افزایش داد و در نهایت در صدد دیدار برادر راهی سفر خراسان شد و در میانه راه، این سفر ناتمام ماند.
مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّه ؛ (9)
هر کس که از خانه و کاشانه خویش به عزم هجرت در راه خدا و پیامبرش بیرون رود، سپس مرگش فرا رسد، حقا که پاداش او بر خداوند است.

کلام آخر

گاهی باید به حال تاریخ، افسوس خورد. یکی از افسوس هایی که باید نثار تاریخ کرد، در مورد شناخت بزرگانی چون کریمه اهل بیت علیها السلام است؛ تاریخ نباید در مورد این بزرگان کم حرف می شد. کم توجه ی به این گوهرهای بی بدیل و در عوض پرداختن به زیر و بم حیات سلاطین ستمگر، از نشانه های انحراف رفتن تاریخ است. با همه غفلت تاریخ، تعیین دو روز در سال برای گرامیداشت این بانو کمترین کاری است که از عهده مردمان عصر ما برمی آید.

بهارستان جامی

شاید بتوان گفت که پس از حافظ، ادبیات فارسی شاعری بزرگ و قدرتمند و پیشرو در عرصه سخن و سخن وری به خود ندیده باشد. عمده ادبیات کلاسیک و قدرتمند ما تا قرن 8 هجری است و پس از حافظ کمتر کسی دیده شد که در ادبیات کلاسیک حرفی برای گفتن داشته باشد.

آسیه ترک بیاتانی-بخش ادبیات تبیان

در قرن 9 و 10 هجری شاعران بسیاری در عرصه های مختلف هنرنمایی کردند که از میان آنها می توان به جامی و شاه نعمت الله ولی و... اشاره کرد. در این مقاله برانیم که نگاهی گذرا به کتاب بهارستان جامی داشته باشیم.
علاقه خاص عبدالرحمن جامی به سعدی و شیوه نگارشش در گلستان، او را بر آن داشت تا کتابی نزدیک به سبک و سیاق گلستان بنویسد.
این کتاب همانند گلستان در قالب نثر همراه با اشعار فارسی و عربی تالیف شده است. در واقع جامی در بهارستان قصد داشته که زبان سعدی را ساده و برای همه کس قابل فهم کند.
جامی در ابتدای کتاب یادآور می شود که چون فرزندش مشغول آموختن است این کتاب را برای او و به سبک گلستان تهیه کرده است.

بهارستان از یک مقدمه و هشت باب تشکیل شده است که عنوان باب ( روضه های) آن به این ترتیب است:

بهترین قالب شعری برای دادن پند و اندرز، قطعه است که جامی از این قالب در کتابش استفاده کرده و گاهی ابیات فرد هم دیده می شود. در فصل بندی کتب هم از سعدی تقلید کرده، اما در نامگذاری بخش ها بر خلاف سعدی از عبارات طولانی استفاده کرده است

روضه اول: در ذکر مشایخ صوفیه و اسرار احوال آنان
روضه دوم: متضمن حکم و مواعظ و حکایت مناسب مقام
روضه سوم: درباره ی اسرار حکومت و حکایات شاهان
روضه چهارم: درباره ی بخشش و بخشندگان
روضه پنجم: در تقریر حال عشق و عاشقان
روضه ششم: حاوی مطایبات و لطایف و ظرایف
روضه هفتم: در شعر و بیان حال شاعران
روضه هشتم: در حکایتی چند از زبان احوال جانوران
بهارستان هم همانند گلستان شامل مطالب اخلاقی و دستورهای مفید برای زندگی است. همانطور که در بالا هم گفتیم این کتاب همانند گلستان ترکیبی از نظم و نثر است، اما تعداد اشعار بهارستان کمتر از گلستان است. تعداد اشعار در بهارستان 469 بیت است که 16 بیت آن عربی و همه ابیات سروده جامی است، چنانکه می گوید:
جامی هر جا که نامه ای آراست
از گفته کس به عاریت هیچ نخواست
آن را که ز صنع خود دکان پر کالاست
دلالی کالای کسانش نه سزاست
البته ذکر این نکته الزامی است که جامی در روضه هفتم که شرح احوال شاعران است، 136 بیت از شاعران دیگر نقل می کند.
بهترین قالب شعری برای دادن پند و اندرز، قطعه است که جامی از این قالب در کتابش استفاده کرده و گاهی ابیات فرد هم دیده می شود. در فصل بندی کتب هم از سعدی تقلید کرده، اما در نامگذاری بخش ها بر خلاف سعدی از عبارات طولانی استفاده کرده است.
شخصیت داستان های جامی در بهارستان افراد بسیار و گاهی اوقات افراد معروفی هستند که می توان به بهلول، انوشیروان، فریدون، حاتم طایی، اسکندر و... اشاره کرد.
جامی چندان نظر مثبتی نسبت به زنان نداشته است و در کتاب تنها دو بار و در دو روضه " در تقریر حالات عشق" و " مطایبه ها" درباره زنان حرف زده است.

سبک شناسی بهارستان

این کتاب را می توان در سه سطح زبانی، فکری و ادبی مورد بررسی قرار داد.
سطح زبانی: اگرچه جامی هم در بهارستان از نثر مسجع و آهنگین استفاده کرده، اما این کار را به قدرت سعدی انجام نداده و گاهی نثرش ساده است.
در مورد کلمات عربی، جامی از کلمات عربی رایج و محدود در نثر استفاده و از بکار بردن واژه های مرکب پرهیز کرده است.

سطح فکری: اگرچه ابتدای کتاب بهارستان، جامی اینگونه عنوان کرده است که این کتاب را جهت تربیت فرزند خویش تالیف کرده است، اما در واقع هدف او بیان افکار و عقایدش به زبانی ساده بوده است.

سطح ادبی: از نظر سطح ادبی هم باید گفت که اگرچه زیبایی های ادبی کمتری نسبت به گلستان در بهارستان وجود دارد، اما جامی تمام تلاش خود را در هر چه بهتر شدن این سطح انجام داده است. وجود آرایه های تشبیه، استعاره، کنایه، مجاز، تلمیح و.... نشان دهنده قدرت جامی در سطح ادبی است.

چند حکایت از بهارستان جامی

مور با همّت

موری را دیدند به زورمندی کمر بسته، و ملخی را ده برابر خود برداشته. به تعجب گفتند: "این مور را ببینید که با این ناتوانی باری به این گرانی چون مى کشد؟" مور چون این سخن بشنید بخندید و گفت: "مردان، بار را با نیروی همّت و بازوی حمیت کشند، نه به قوّت تن و ضخامت بدن".

روباه زیرک

روباهی با گرگی مصادقت مى زد و قدم موافقت مى نهاد. با یکدیگر به باغی بگذشتند. در استوار بود و دیوارها پرخار. گرد آن بگردیدند تا به سوراخی رسیدند، بر روباه فراخ و بر گرگ تنگ. روباه آسان درآمد و گرگ به زحمت فراوان انگورهای گوناگون دیدند و میوه های رنگارنگ یافتند روباه زیرک بود، حال بیرون رفتن را ملاحظه کرد و گرگ غافل چندان که توانست، بخورد. ناگاه باغبان آگاه شد. چوبدستی برداشت و روی بدیشان نهاد. روباه باریک میان، زود از سوراخ بجست و گرگ بزرگ شکم در آنجا محکم شد. باغبان به وی رسید و چوبدستی کشید. چندان بزدش که نه مرده و نه زنده، پوست دریده و پشم کنده، از سوراخ بیرون شد.